Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ Уус-Маайа оройуонугар райсовет председателинэн революционер, коммунист Алексей Федотович Бояров үлэлээбитэ. Алексей Федорович Эдьээн нэһилиэгэр оскуола арылларын уонна тутулларын туруорсубута. Кини көҕүлээһининэн 1919 сыллаахха Алдан өрүс кытылыгар “Буор Хайа” сиригэр оскуола олоҕо түспүтэ. Оскуола тутуутун гражданскай сэрии уота туорайдаабыта. Онтон Алексей Федоровиһы суһаллык Дьокуускай куоракка ыҥырбыттара. Билигин Эдьээн киин уулуссата Алексей Бояров аатын сүгэр.
Гражданскай сэрии кэннэ, 1924 сыллаахха, “Хайа” диэн учаастакка Афанасий Конников уонна Прокопьев Тимофей балаҕаннарыгар улууска бастакы национальнай оскуола арыллыбыта. Маҥнайгы учууталынан Асланова Любовь Александровнаны анаабыттара, биир үөрэх сылын үлэлээбитэ. Кини бастакы үөрэнээччилэринэн буолбуттара:
- Атласов Роман Алексеевич, 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойду улуу сэриитин уонна холкуос, сопхуос тутуутун бэтэрээнэ. 2. Атласова Феодосия Николаевна, үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата. 3. Андреев Захар Дмитриевич, үлэ, тыыл бэтэрээнэ, “Ленин уордьанын” кавалера. 4. Павлов Давид Никитич, 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойду улуу сэриитин уонна үлэ бэтэрээнэ онтон да атыттар. Улуус бары муннугуттан бастакы кылааска барыта 32 оҕо үөрэнэ киирбитэ.
Любовь Асланова барбытын кэннэ, Эдьээн оскуолатыгар бастакы учууталларынан үлэлээбиттэрэ:
- Петров Фёдор Михайлович. 2. Иванов Тит Софронович. З. Шахурдин Алексей Сидорович. 4. Окороков Степан Егорович. 5. Оготоев Пётр Васильевич (Уус Алдантан төрүттээҕэ, биллэр олоҥхоһут).
1928 сыллаахха олохтоох дьон көҕүлээһининэн саҥа оскуола олоҕо ууруллубута. Нэһилиэк олохтоохторугар, хас олбуор аайы босхо тутуу маһын бэлэмнииргэ уонна бэйэ көлөтүнэн оскуола тутуллар сиригэр тиэйэн аҕалалларыгар дьаһал бэриллибитэ. Ол курдук оскуоланы Атласов Иван Николаевич прорабтааһынынан туппуттара.Манна көхтөөх кыттыыны ылбыттара: Апросимов Филипп Васильевич, Атласов Василий Васильевич, Винокуров Егор Федотович, Винокуров Роман Степанович, Миронов Папа Иванович онтон да атыттар. Тутууну 1930 сыллаахха бүтэрбиттэрэ..
Начаалынай оскуоланы маҥнайгы бүтэрээчиилэр 1930-1931 үөрэх дьылыгар тахсыбыттара. Барыта 9 этилэрэ. 1930-31 үөрэх дьылыттан бу оскуола бастакы сүһүөх үөрэхтээх 9 таһаарыыны оҥорбута. Үөрэҕи ылбыттартан үгүстэрэ улуус салайар үлэһиттэринэн буолбуттара. Бастакы алын сүһүөх үөрэхтээхтэри таһаарар сэбиэдиссэйинэн Максимов Николай Фёдорович буолбута.
СЭТТЭ КЫЛААСТААХ ОСКУОЛА
1937-1938 үөрэх дьылыгар сэттэ кылаастаах оскуоланы арыйар түгэн тосхойбута. Оскуола бастакы дириэктэринэн Иван Михайлович Сысолятин анаммыта. Кэлин Иван Михайлович өр сыл устата оройуон үөрэҕириитин салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Сэттэ кылаас үөрэхтээх бастакы таһаарыы сэрии тыйыс сылларыгар Атласов Николай Владимирович дириэктэрдиир кэмигэр буолбута. Сэттэ кылаастаах оскуола 20 таһаарыыны оҥорбута, барыта 173 үөрэнээччи оскуоланы бүтэрбитэ.
Аҕа дойду улуу сэриитин сылларыгар Эдьээн оскуолатыгар учууталларынан үлэлээбиттэрэ: Атласов Николай Владимирович, Попова Матрёна Фоминична, Прокопьева Варвара Гаврильева, Адамова Палегея Никифорова, Андреев Иван Давыдович, Апросимов Ефрем Ильич, Манчурина Мария Ариановна, Нестеров Емельян Кириллович, Седалищев Федот Никитич, Сокольников Николай Дмитриевич, Андреев Иван Давыдович онтон да атыттар. Үгүс оскуоланы бүтэрбиттэр фашист талабырдьыттарыттан Ийэ дойдуларын көмүскүү барбыттара,сэрии толоонугар охтубуттара. Ахсааннаах киһи кыайыынан эргиллибитэ.
Тыылга хаалбыт учууталлар уонна үөрэнээччилэр Кыайыы туһугар бэриниилээхтик үлэлээбиттэрэ. Бөҕөргөтүү пуондатыгар бэйэлэрин үлэлээн булуммут уурунууларын, хамнастарын сорҕотун, сайыам облигациятын, сыаналаах малларын туттарбыттара. Бары үөрэнээччилэр тыа хаһаайыстыбатыгар, холкуос үлэтигэр дьулуурдаахтык үлэлээбиттэрэ. Оскуола нэһилиэнньэни Кыайыыга сирдиир аҕытаассыйа, культурнай-маассабай киининэн буолбута. Эдьээн оскуолата соҕотох национальнай оскуола буоларын быһыытынан, атын нэһилиэктэртэн кэлэр оҕолорго интэрнээт арыллыбыта. Ол курдук бу интэрнээккэ Күптэн, Чараҥтан, Дьудааттан, Уус Дьуудаматтан, Айаайаттан онтон да атын учаастактартан кэлбит оҕолор олорбуттара.
Сэрии кэннэ оскуолаҕа үтүө суобастаахтык, бэриниилээхтик: Андреева Татьяна Андреевна, 27 сыл бэйэтин олоҕуттан анаабыта, Степанова Анастасия Никифровна, Иванов Иннокентий Ильич, Атласова Василиса Васильевна – “РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна”, Степанова Полина Никифорова, Донская Евгения Петровна, Иванова Ирина Наумова -11 сыл үөрэппитэ, Адамова Палегея Никифоровна — 10 сыл, Атласова Зоя Васильевна — 18 сыл, Ягодин Виктор Прокопьевич-15 сыл, Исакова Евдокия Иннокентьевна — 8 сыл, Седалищев Федот Никитич-18 сыл, Архипова Юлия Егоровна — 8 сыл, Дьячковская Мария Семенова — 8 сыл.
АҔЫС КЫЛААСТААХ ОСКУОЛА
1961-1962 үөрэх дьылыгар аҕыс кылаастаах оскуола буолбута. Бастакы дириэктэринэн Ягодин Виктор Прокопьевич анаммыта. Ити сыл оскуолаҕа комсомол тэрилтэтэ тэриллибитэ. 1993 сыллаахха диэри 385 үөрэнээччи бүтэрбитэ. Өр кэмнээх, үтүө суобастаах үлэлэрин иһин биир дойдулаахтарын ытыктабылын ылбыт дириэктэрдэринэн буолаллар: Винокуров Владимир Иннокентьевич, Егоров Андрей Илларионович, Скрыбыкин Афанасий Константинович — «Бочуот Знага» уордьан кавалера. Маны таһынан таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ: Санников Василий Никитич – историческай наука кандидата, Жирков Николай Гаврильевич. Маны сэргэ өр сыллаах үтүө суобастаах үлэлэринэн дьон-сэргэ убаастабылын ылбыттара оскуола тас үлэһиттэрэ: Винокуров Егор Егорович- оскуола сопхуоһа, Винокурова Зоя Афанасьевна – уот оттооччу, Бачьева Зинаида Васильевна – ас астааччы, Дьячковский Гаврил Гаврильевич — уот оттооччу, Лукьянова Эльза Александровна, Винокурова Матрёна Константиновна – тиэхническэй үлэһиттэр.
Саха Республикатын бастакы Бэрэсидиэнэ Михаил Ефимович Николаев орто уөрэх ситимин сайыннарыыга ылыммыт хайысхата тыа сирин дьоҕус оскуолалара арыллыыларыгар төһүү күүс буолбута. 1992 сыллаахха, атырдьах ыйыгар Эдьээн аҕыс кылаастаах оскуолата орто аатын сүкпүтэ. 1992-1993 үөрэх дьылыгар 10 кылаастаах оскуола буолбута. Бастакы таһаарыы 1993-1994 үөрэх дьылыгар ыытыллыбыта, дириэктэринэн А. Герцен аатынан Ленинградтааҕы государственнай педагогическэй интститут таһаарыллааччыта Атласов Николай Семёнович анаммыта.
2003-2004 үөрэх дьылыгар оскуола РФ үөрэх хайысхатын талан ылан үөрэнии экспэрэмэнтээлинэй үөрэтиитигэр көспүтэ. Ол үрдүкү кылаастарга үөрэх көрүҥнэрин талыыны хааччыйбыта, сүрүн оскуолаҕа үөрэх ноҕуруускатын кыччатыыга туһуламмыта. Бу кэмҥэ оскуола кэллэктиибэ 6 ый устата оскуола дьиэтин салҕааһынын ыыппыта уонна ону олоххо киллэрбитэ. 2003 сыл сэтинньитигэр үрдүкү кылаастар саҥа кылаастарга үөрэнэ киирбиттэрэ.
2005 сыллаахха доруобуйаны харыстыыр технологиялары туһанан үөрэтии хачыстыбатын үрдэтии уонна ситиһии туһуттан оскуола бэйэтин бырайыагын көмүскээбитэ уонна Республикатааҕы экспэрэмэнтээлинэй былаһааккаҕа (РЭП) хандьытаат буолбуттара. Проектарын аата: «Проблемно-постановочное образование в сельской малокомплектной школе».
Оскуоланы бүтэрбиттэртэн сылтан сыл аайы орто уонна үрдүк үөрэххэ киирээччи элбээн иһэр. 2004 сыллааҕы алтынньытааҕы көрдөрүүнэн: үрдүк үөрэххэ 52 устудьуон, орто үөрэххэ 11, лицейгэ 8 үөрэнээччи үөрэммит. 2004 сыллаахха үөрэхтэрин бүтэрэн баран төрөөбүт сэлиэнньэлэригэр 3 эдэр исписэлиис кэлбит.
2003 сыллаахха, ахсынньыга оскуола өрөспүүбүлүкэ агрохайысхалаах оскуолаларын сойууһун чилиэнинэн буолбута. Сайыҥҥы үлэ-сынньалаҥ лааҕыр үлэтин Өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүү түмүгүнэн оскуола кэллэктиибэМТЗ-82 тракторынан наҕараадаламмыта (1999 с. 1 миэстэ), УАЗ — 2206 массыынанан ( 2001 с. 2-с миэстэ).
Оскуола кэллэктиибин көҕүлээһининэн, 6 ый иһинэн норуот тутуутунан спортивнай зал тутуллан олоххо киирбитэ. Үс учуутал уонна икки үөрэнээччи Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыытылыстыбатын “2000 сыллаах үтүө дьыала хамсааһыныгар уһулуччу кылааттарын иһин” өйдөбүнньүк бэлиэнэн наҕараадаламмыттара.
ОСКУОЛА КЭЛЛЭКТИИБЭ -2010 СЫЛ
Педагогическэй кэллэктиип, төрөппүттэр, общественность бииргэ таһаарыылаах үлэлэрэ оскуола үөрэнээччилэрин үөрэҕириилэригэр, иитиллиилэригэр көстөр
Биһиги оскуолабыт бэйэтин үөрэнэн тахсыбыт иитиллээччилэринэн, үтүө суобастаах үлэлэринэн төрөөбүт оскуолаларын суон сурахтаабыт, кэтит кэскиллээбит дьоннорунан киэҥ туттар, кинилэр ааттарын ааттыыбыт:
- Абрамов Василий Иннокентьевич — Саха АССР Үөрэҕириитин министерствотын оскуолаларын инспектора, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна; 2. Атласов Роман Алексеевич – сэрии үлэ бэтэрээнэ, «Аҕа дойду сэриитэ» уордьан кавалера; 3. Атласов Семён Владимирович — историческай наука кандидата, СГУ профессора; 4. Атласова Феодосия Николаевна — үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата; 5. Атласова Анастасия Михайловна — САССР Миниистрдэрин Сэбиэтин инструктора; 6. Атласов Вячеслав Константинович — СР Үтүөлээх юриһа, милиция полковнига; 7. Атласов Ким Васильевич — ЯФАН Космофизикатын институтун научнай сотруднига; 8. Атласов Вячеслав Васильевич – СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ;9. Атласов Иван Михайлов – РСФСР Бочуоттаах тутааччыта; 10. Атласова Наталья Георгиевна — “СР Доруобуйатын харыстабылын туйгуна”, фельдшер; 11. Атласова Антонина Васильевна — “СР Доруобуйатын харыстабылын туйгуна”, Сунтаар туббалыыһатын кылаабынай бырааһа; 12. Андреев Захар Дмитриевич — үлэ, тыыл бэтэрээнэ, “Ленин уордьанын” кавалера; 13. Апросимов Дмитрий Нестерович – эбэҥки поэта, суруйааччыта, худуоһунньуга, педагога; 14. Апросимов Ефрем Ильич – ССРС Бочуоттаах радиһа, бастакы байыаннай баллистистическай ракеталарын уонна куйаар аргыһын оҥорооччу инженер-конструктор; 14. Алексеева Александра Ильинична — “СР Доруобуйатын харыстабылын туйгуна”, Уус -Маайа улуустааҕы балыыһатын бырааһа; 15. Атласов Николай Ананьевич — Уус-Маайа улууһун Эдьээн нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыга; 16. Атласов Роман Дмитриевич – СР спордун бэтэрээнэ, үөрэх, спорт салайааччыта Уус-Маайа улууһун Күп нэһилиэгин баһылыга ; 17. Бачьев Афанасий Афанасьевич – оройуон прокурора, юстиция сүбэһитэ; 18. Бушков Пётр Николаевич — СГУ профессора, медицинскэй наука доктора; 19. Варламова Тамара Егоровна – САССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, улуус баһылыга о.д.а.
Толору чопчуламмыт испииһэк оскуола үбүлүөйүгэр анаммыт кинигэҕэ бэчээттэниэҕэ.
ОСКУОЛА ДИРИЭКТЭРДЭРЭ
1. Бояров Алексей Федотович – (1924- 1926 сс.); 2. Ампенов Всеволод Семенович –(1965-1967 сс.); 3. Ягодин Виктор Прокопьевич – (1956-1966 сс.); 4. Адамова Пелагея Никифоровна – (1952-1953 сс.); 5. Винокуров Владимир Иннокентьевич –(1965-1972 сс.); 6. Егоров Андрей Илларионович – (1972 — 1974 сс.); 7. Скрыбыкин Афанасий Константинович –(1975-1989 сс.); 8. Санников Василий Никитич – (1967-1968 сс.); 9. Жирков Николай Гаврильевич – (1971-1972 сс.); 10. Атласов Николай Семенович –(1989-1997 сс.); 11. Бачьев Василий Афанасьевич – (1999 – 2008 сс.); 12. Бачьева (Иванова) Ирина Ивановна – (1998-1999 сс.); 13. Борисов Георгий Дмитриевич (1922-2000 сс.), 14. Атласов Николай Владимирович – (1941-1943 сс.); 15. Сысолятин Иван Михайлович –(1940-1941 сс.); 16. Иванов Иннокентий Ильич – (1948-1951сс); 17. Пудова (Протодьяконова) Майя Николаевна – (2008- 2011сс.); 18. Афанасьева (Шадрина) Мария Валентиновна 2011 сылтан үлэлиир.
Лидия Попова, “Н.А. Атласов аатынан Эдьээн уопсай үөрэхтээһинин орто оскуолата” Уопсай орто үөрэх муниципальнай бюджет тэрилтэтин сахатын тылын уонна литературатын учуутала.